Bu məqaləmizdə 16 noyabr, 2015 tarixində Axar.az xəbər portalında yayımlanan, daha sonra Cumhuriyyet.az saytında təkrarlanan “15 milyon illik sirr açıldı” başlıqlı xəbərdəki elmi xətalara cavab təqdim edirik. Sözügedən xəbər Türkiyədə fəaliyyət göstərən və vaxtaşırı darvinist təbliğat aparan “Hürriyyət” qəzetinin rəsmi internet saytından tərcümə edilmişdir.1 Bu cür darvinist mənbələrdən götürülən xəbərləri elmi süzgəcdən keçirmədən paylaşmaq yerli medianın ictimaiyyəti bilmədən səhv yönləndirməsinə yol aça bilər. Ona görə də bu xəbərə elmi izahat gətirməyə ehtiyac duyuruq.
Axar.az saytının yayımladığı xəbərin mahiyyəti yeni olmayan bir təkamülçü iddiadan ibarətdir. Keçən əsrin sonlarında ortaya atılmış bu təkamülçü iddiaya əsasən, insanın təkamülü prosesində “urikaza” adlı zülalı kodlayan gendə mutasiya baş vermiş və insanın əcdadlarında fəal olmuş bu zülal insanda, eləcə də, bəzi “qohum meymunlar”da öz fəaliyyətini itirmişdir. İndi gəlin bu fərziyyənin əsl mahiyyətini və niyə etibarsız olduğunu araşdıraq.
İnsanda və bir sıra ali primatlarda (iri meymun növləri) bədəndəki maddələr mübadiləsinin son məhsullarından biri sidik turşusudur və bu maddə sidiklə birlikdə bədəndən xaric olur. Məməli heyvanların, demək olar, hamısında isə, sidik turşusu urat oksidaza və ya qısaca urikaza adlanan ferment tərəfindən oksidləşdirilərək allantoin adlı digər bir maddəyə çevrilir. Təkamülçülər insanlarda və ali primatlarda urikaza fəaliyyətinin olmamasını insan və onun “yaxın qohumları” arasında təkamül prosesində itirilmiş “ortaq xüsusiyyət” kimi qələmə verirlər. Digər tərəfdən, urikaza fəaliyyəti olmayan bu canlılarda urikaza fermentini kodlayan genə olduqca oxşar genlərin olması, təkamülçülərin fikrincə, əcdadlardan qalmış və zaman keçdikcə fəaliyyətini itirmiş lazımsız genlərə işarə edir. Təkamülçülər belə genlər üçün “psevdogen”, yəni “yalançı gen” ifadəsini işlədirlər.
Psevdogen iddialarına daha öncə Tullantı DNT iddiasına cavab başlıqlı məqaləmizdə ətraflı cavab vermişdik. Keçmişdə alimlərin funksiyalarını bilmədikləri genlərə “psevdogen” adı verib onları qeyri-funksional zənn etdikləri, daha sonra isə elmi kəşflərlə bu genlərin funksiyalarının bir-bir üzə çıxdığını elmi mənbələri ilə izah etmişdik. Ümumiyyətlə, bir genin funksiyasının olmadığını demək mümkün deyil. Təkamülçülər sırf öz nəzəriyyələrinə dəstək verməsi üçün hələ funksiyası məlum olmayan genləri “lazımsız” adlandırır və bununla da, öz təbliğatlarını asanlaşdırırlar. Haqqında fərziyyələr irəli sürülən və urikaza geni adlandırdıqları Uox geni də, hələ ki, funksiyası kəşf edilməmiş genlərdən biridir. Bu genin urikaza fermenti ilə əlaqəli olub-olmadığı da məlum deyil. Bu sualların cavabı yeni elmi araşdırmalarla tapılacaqdır. Əsas məsələ isə budur ki, ortada nəinki təkamül nəzəriyyəsini dəstəkləyən dəlil var, əksinə, təkamül fərziyyələrini tamamilə alt-üst edən dəlillər mövcuddur. İndi gəlin bu dəlilləri araşdıraq:
1) İnsan fiziologiyasında sidik turşusunun əhəmiyyətli yeri vardır.
Hər bir canlı özü üçün ən optimal xüsusiyyətlərlə birlikdə yaradılmışdır. İnsan da ilk yaradıldığı andan etibarən bütün anatomik, fizioloji, fiziki və digər xüsusiyyətlərilə birlikdə nəyə ehtiyac duyursa, o cür də yaradılmışdır. İnsanın əcdadlarında urikaza fəaliyyətinin olması, sonra mutasiya nəticəsində insana şikəst genlərin keçməsi sadəcə təkamül nağılından ibarətdir və heç bir elmi fakta söykənmir. İnsanda urikaza fəaliyyətinin olmaması bir çox yöndən onun üçün əhəmiyyət kəsb edir. Daha öncə qeyd etdiyimiz kimi, urikaza fermenti olmadığına görə insanda maddələr mübadiləsinin son məhsulu kimi sidik turşusu qalır. Son məhsul olmasına baxmayaraq, böyrəklərdə süzülən sidik turşusunun 90 %-i yenidən qana sovrulur, bədəndən xaric edilmir.2 Belə ki, sidik turşusu güclü antioksidant xassəyə malikdir, yəni bədənimizdə kimyəvi proseslər nəticəsində əmələ gələn zərərli atomar oksigenləri və sərbəst radikalları tutub zərərsizləşdirir.3 Sidik turşusunun mövcudluğu bədəni oksidləşmənin yaratdığı dağıdıcı təsirdən mühafizə edir, bu minvalla da, ömrü uzadaraq qocalıqla yaranan xərçəng xəstəliyi ehtimalını azaldır.4 Ümumiyyətlə, insanda qan plazmasındakı antioksidant tutumunun yarıdan çoxunu sidik turşusu təmin edir.5 Digər araşdırmalar göstərmişdir ki, insanın gündəlik qidasında minerallar çatışmadığı zaman sidik turşusu qan təzyiqini sabit saxlamağa köməkçi olur (normal halda qan təzyiqini sabit saxlayan əsas amillərdən biri mineral səviyyəsidir).6 Sidik turşusunun daha bir əhəmiyyətli cəhəti də kəşf edilmişdir ki, bu, onun bir sıra neyrodegenerativ xəstəliklərə qarşı mühafizə rolu oynaması, sinir sisteminin inkişaf və fəaliyyətinə müsbət təsir göstərməsidir.7 Bütün bunlar insanın yaradılışında heç bir təsadüfə yer olmadığını, insanın ehtiyaclarına uyğun, ən mükəmməl formada yaradıldığını açıq-aşkar sübut edir.
2) İnsan və meymunlara aid urikaza (Uox) genləri “təkamül ağacı”nı alt-üst edir.
Təkamülçülərin iddiasına əsasən, insanlar “xarab olmuş” Uox genini şimpanze, qorilla və oranqutanqlarla bölüşürlər, çünki bunlar hamısı eyni bir əcdaddan törəyiblər. Əgər zədəli Uox geni ortaq bir əcdaddan bu adı sadalanan canlılara ötürülmüşdürsə, onda bu canlılardakı Uox genləri də təkamül sxeminə müvafiq quruluşda olmalıdır. Halbuki bu proqnoz heç də özünü doğrultmur. 2002-ci ildə bu gen üzərində aparılan yeni araşdırmalar göstərmişdir ki, insanlar, şimpanze, qorilla və oranqutanqlarda müşahidə edilən Uox genlərindəki 6 erkən stop kodonundan* sadəcə ikisi təkamülçülərin çəkdiyi “nəsil ağacı” ilə uzlaşır. Qalan 4 stop kodonu isə bu nəsil ağacını qarmaqarışıq hala gətirir.8 Onlardan 3-ü ancaq bir primat növü üçün səciyyəvidir. Yerdə qalan stop kodonu isə təkamülçüləri çıxılmaz vəziyyətə salır. Bir elmi mənbədə həmin stop kodonu haqqında belə yazılır:
“107-ci kodonda baş vermiş mutasiya isə digərlərindən daha mürəkkəbdir. Bu, qorilla, oranqutanq və hibbonda müşahidə edilir, yəni həmin mutasiyanın bir yox, bir neçə mənşəyi olmalıdır”.9
Urat oksidaza, yəni urikaza zülalının kompleks quruluşu. Təkamülçülər hələ bu zülalın necə öz-özünə yarandığını izah edə bilmədikləri halda, bu zülalın “necə funksiyasını itirdiyi” barədə hekayələr yazırlar. Belə olduğu halda, təbii ki, bu hekayələrin heç bir elmi dəyəri yoxdur.
Təbii ki, təsadüfi xarakterli bir mutasiyanın müxtəlif canlılarda bir neçə dəfə eyni dəyişiklikləri yaratmasını gözləmək olduqca mənasızdır. Təkamül sxemində bir-birindən uzaq olan növlərin (məs., qorilla, oranqutanq və hibbon) eyni genetik xassə göstərməsi, yaxın növlərin isə (məs., qorilla, şimpanze və insan) bir-birindən genetik uzaq olması da bu sxemin qüvvəsini itirməsi deməkdir. Uox geninin ortaq əcdaddan paylaşılması iddiasını təkzib edən digər bir dəlil isə bu genə aid duplikasiyalar, yəni gen təkrarlarıdır. Uox geninə aid 4-cü intronda** təkrarlanan DNT hissəsinə qorilla və oranqutanqlarda rast gəlinir, lakin xəyali nəsil ağacının digər fərdlərində belə bir duplikasiya müşahidə edilmir. Təkamülçülərə görə bir-birinə “yaxın” olan insan, şimpanze və qorillanın eyni duplikasiyanı paylaşması daha məntiqli olardı, nəinki “nəsil ağacı”nda bir-birindən daha uzaqda duran qorilla və oranqutanqların. Uox geni üzərində bu tədqiqatları aparmış yaponiyalı alim Masako Oda və araşdırma heyəti də qələmə aldıqları məqalələrində stop kodonlarının və duplikasiya probleminin təkamül sxemi ilə ziddiyyət təşkil etdiyini vurğulayıblar. Yenə eyni araşdırmanın nəticələrinə görə təkamülçülər tərəfindən aksioma kimi qəbul edilən “insan-şimpanze qohumluğu”nun əksinə, şimpanzelər insanlarla yox, qorillalarla “ən yaxın qohum” çıxmışdır.
NƏTİCƏ
Təkamülçülər bütün bu ziddiyyətli halları gündəmə gətirməmiş, öz nəzəriyyələri üçün uydurduqları xəyali ssenarilərlə çıxış etmiş və onları təbliğ etmişlər. Bu saxta təbliğatın nəticəsidir ki, mövzu haqqında heç bir məlumatı olmayan jurnalistlər yenə mövzu haqqında heç bir məlumatı olmayan ictimaiyyətə belə etibarsız informasiyalar təqdim edirlər. Ümid edirik ki, Axar.az xəbər portalı heyəti və digər mətbuat orqanları da bu kimi yanlış məlumatların geniş vüsət almaması üçün məsələyə daha ciddi yanaşacaqdırlar.
* Erkən stop kodonu- Zülal istehsalı zamanı genləri oxuyan molekullar müəyyən nöqtələrə çatdıqları zaman dayanırlar. Bu nöqtələrə “durğu işarələri” və ya stop kodonları deyilir. Erkən stop kodonları isə mutasiya nəticəsində genin ortasında yaranmış durğu işarələridir və genin əvvəldən axıracan oxunmasının qarşısını alır. Bunun nəticəsində də yarımçıq, qeyri-funksional zülallar əmələ gəlir.
** İntron- müəyyən bir gen, əsas etibarilə, ekzon və intron adlanan hissələrdən təşkil olunur. Zülal istehsalı prosesində DNT-dəki genlər oxunarkən sadəcə ekzonlar zülal məlumatı verirlər. Genlərin oxunma prosesində intronların isə üstündən keçilir. Heç bir zülala müvafiq gəlmədiyi üçün əvvəllər intronların lazımsız olduğu düşünülürdü, lakin daha sonra çox əhəmiyyətli funksiyaları olduğu aşkar edildi. Baxın: Tullantı DNT iddiasına cavab
Axar.az və Cumhuriyyet.az saytlarında yayımlanan xəbərlərin linki:
http://28b.275.myftpupload.com/dunya/39456-15-milyon-illik-sirr-acildi.html
Mənbələr:
- http://www.hurriyet.com.tr/15-milyon-yillik-sir-40014434
- Álvarez-Lario B., Macarrón-Vicente J., “Uric acid and evolution”, Rheumatology (Oxford), 2010 Nov;49(11):2010-5.
- Ames BN, Cathcart R, Schwiers E, Hochstein P (November 1981). “Uric acid provides an antioxidant defense in humans against oxidant- and radical-caused aging and cancer: a hypothesis”. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.78 (11): 6858–62.
- Ames BN, Cathcart R, Schwiers E, Hochstein P (November 1981). “Uric acid provides an antioxidant defense in humans against oxidant- and radical-caused aging and cancer: a hypothesis”. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.78 (11): 6858–62.
- Maxwell, S. R. J.; Thomason, H.; Sandler, D.; Leguen, C.; Baxter, M. A.; Thorpe, G. H. G.; Jones, A. F.; Barnett, A. H. (1997). “Antioxidant status in patients with uncomplicated insulin-dependent and non-insulin-dependent diabetes mellitus”. European Journal of Clinical Investigation27 (6): 484–90.
- Álvarez-Lario B., Macarrón-Vicente J., “Uric acid and evolution”, Rheumatology (Oxford), 2010 Nov;49(11):2010-5.
- Álvarez-Lario B., Macarrón-Vicente J., “Uric acid and evolution”, Rheumatology (Oxford), 2010 Nov;49(11):2010-5.
- Oda, M., Satta, Y., Takenaka, O. and Takahata, N., Loss of urate oxidase activity in hominoids and its evolutionary implications, Molecular Biology and Evolution19(5):640–653, 2002.
- Oda, M., Satta, Y., Takenaka, O. and Takahata, N., Loss of urate oxidase activity in hominoids and its evolutionary implications, Molecular Biology and Evolution19(5):643, 2002.